صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۴۰۳ به گواه آمار گمرک، به بیش از ۱۵۱.۹ میلیون تن کالا به ارزش ۵۷.۸ میلیارد دلار رسیده که در مقایسه با سال قبل، از نظر وزنی ۱۰ درصد و از نظر ارزشی ۱۵.۶ درصد رشد داشته است. این ارقام بیانگر بهبود نسبی وضعیت تجارت خارجی کشور در شرایط ادامه‌دار محدودیت‌های بانکی و تحریمی هستند.
بررسی دقیق اقلام صادراتی نشان می‌دهد که اقتصاد ایران همچنان وابسته به فروش کالاهای پایه مرتبط با انرژی است.
بر اساس داده‌های رسمی گمرک، ده قلم کالای اول صادراتی کشور در سال ۱۴۰۳ در مجموع بیش از ۲۵ میلیارد دلار ارزش داشته‌اند؛ یعنی نزدیک به ۴۳ درصد از کل ارزش صادرات غیرنفتی. نکته کلیدی آن‌جاست که بیش از دو سوم از این رقم یعنی حدود ۱۷ میلیارد دلار، مربوط به کالاهای حوزه انرژی شامل گاز طبیعی، فرآورده‌های پتروشیمی، قیر، میعانات و پلیمرها بوده است.
جزئیات اقلام صادراتی ایران در سال 1403
در صدر جدول، گاز طبیعی با ۶.۸۶ میلیارد دلار صادرات قرار دارد که با اختلاف قابل توجهی از سایر اقلام پیشی گرفته است. پس از آن، فرآورده‌هایی نظیر پروپان و بوتان مایع‌شده، قیر، متانول و پلی‌اتیلن سبک و سنگین جای دارند که همگی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از خوراک‌های گازی یا نفتی تولید می‌شوند.
این ترکیب صادراتی نشان می‌دهد که اقتصاد ایران همچنان از منظر ارزآوری به‌شدت به زنجیره نفت و گاز متکی است. هرچند این اتکا توانسته بخشی از کسری‌های ارزی کشور را در دوران تحریم جبران کند، اما از منظر راهبردی یک نقطه آسیب‌پذیر نیز محسوب می‌شود؛ به‌ویژه با توجه به نوسانات جهانی قیمت انرژی، رقابت شدید در بازارهای منطقه‌ای و فشار فزاینده بر پتروشیمی‌ها به دلیل بحران کمبود گاز در کشور.
صنعت پتروشیمی، پیشران صادرات غیرنفتی ایران
داده‌های صادراتی نشان می‌دهند که صنعت پتروشیمی، مهم‌ترین پیشران صادرات غیرنفتی ایران است و نقشی بی‌بدیل در تراز تجاری کشور دارد. نه‌تنها سهم بالای ارزی، بلکه ارتباط این صنعت با سایر بخش‌های صنعتی، اشتغال‌زایی بالا و قابلیت توسعه زنجیره ارزش، آن را به یکی از استراتژیک‌ترین حوزه‌های اقتصادی بدل کرده است.
با این حال، صنعت پتروشیمی با چالش‌های جدی و بازدارنده‌ای روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین آنها، کمبود خوراک گازی و مایع به دلیل ناترازی گسترده در تولید و مصرف گاز کشور است. بسیاری از واحدهای پتروشیمی در زمستان‌ها با افت فشار خوراک مواجه شده یا حتی ناچار به توقف تولید می‌شوند؛ موضوعی که مستقیما بر صادرات، درآمد ارزی و رقابت‌پذیری این صنعت اثر منفی دارد.
از سوی دیگر، تمرکز صادرات بر محصولات پایه و میانی، همچون پروپان، بوتان و پلی‌اتیلن، به‌معنای تداوم خام‌فروشی در زنجیره پتروشیمی است. این در حالی است که توسعه صنایع پایین‌دستی و تولید محصولات نهایی می‌تواند ارزش افزوده بیشتری برای کشور خلق کند و موقعیت ایران را در بازارهای جهانی تثبیت کند.
بنابراین، گرچه آمارها نشان از رشد ارزش صادرات دارند، اما این دستاوردها در صورت عدم توجه جدی به زیرساخت‌های خوراک، برنامه‌ریزی صادراتی و تکمیل زنجیره ارزش، تداوم نخواهد یافت. صنعت پتروشیمی به‌عنوان موتور محرک صادرات غیرنفتی، نیازمند حمایت سیاست‌گذاری، تامین پایدار خوراک و سرمایه‌گذاری هدفمند در توسعه فناوری و بازارهای جدید است.
کمبود خوراک؛ تهدید خاموش برای صادرات غیرنفتی ایران
گرچه صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۴۰۳ رشد چشم‌گیری داشته و به بیش از ۵۷.۸ میلیارد دلار رسیده، اما پشت این آمار امیدوارکننده، تهدیدی جدی برای پایداری این مسیر نهفته است: مشکل مزمن و ساختاری در تامین خوراک موردنیاز پتروشیمی‌ها.
در حال حاضر، بسیاری از واحدهای پتروشیمی ایران با ظرفیت پایین‌تر از توان فعالیت می‌کنند. علت اصلی این وضعیت، ناترازی گسترده در تامین خوراک، به‌ویژه گاز طبیعی، است. در فصول سرد سال، اولویت شبکه گازرسانی با مصارف خانگی و نیروگاهی است و در نتیجه، بسیاری از پتروشیمی‌ها ناگزیر به کاهش یا توقف تولید می‌شوند. همین موضوع در سال‌های اخیر بارها باعث افت محسوس در تولید و صادرات برخی از محصولات کلیدی شده است.
ایران در حالی‌که زیرساخت‌های قابل‌توجهی برای تولید محصولات پتروشیمی دارد، به دلیل نبود خوراک کافی، بخشی از این ظرفیت بلااستفاده مانده یا در بهترین حالت، ناپایدار عمل می‌کند.
این وضعیت نه‌تنها صادرات پتروشیمی را تهدید می‌کند، بلکه کل صادرات غیرنفتی کشور را در معرض آسیب قرار می‌دهد. بر پایه آمار رسمی، بیش از ۴۳ درصد از صادرات غیرنفتی ایران مربوط به محصولات پتروشیمی و انرژی‌پایه است. اختلال در تامین خوراک به‌طور مستقیم به معنای کاهش تولید، افت صادرات و کاهش ارزآوری است؛ موضوعی که در شرایط محدودیت‌های ارزی برای کشور، تبعات اقتصادی گسترده‌ای دارد.
اگر برای این چالش، راه‌حل‌های فوری در نظر گرفته نشود، تداوم رشد صادرات غیرنفتی با تردید جدی مواجه می‌شود.
